Η πρόκληση της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) στο χώρο της Δικαιοσύνης

Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας και οι συνεχώς αυξανόμενοι ρυθμοί της σύγχρονης ζωής επιβάλλουν τη χρήση νέων τεχνολογικών εργαλείων προκειμένου ο σύγχρονος κοινωνικός άνθρωπος να μπορεί να διαχειριστεί γρήγορα και αποτελεσματικά τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που δέχεται καθημερινά. Στο πλαίσιο της απονομής δικαιοσύνης, η χρήση εργαλείων ΤΝ επεκτείνεται ραγδαία, προσφέροντας δυνατότητες βελτίωσης της αποτελεσματικότητας, αλλά ταυτόχρονα προκαλώντας ανησυχίες σχετικά με την αλλοίωση της δικανικής κρίσης. 

Αρχικά, η γνωστή σε όλους «Τεχνητή Νοημοσύνη» σύμφωνα με την Ευρωπαική Ένωση και τον ΟΟΣΑ είναι ένα λογισμικό που μπορεί να παράγει περιεχόμενο, προβλέψεις, συστάσεις ή αποφάσεις επιδραστικές για το περιβάλλον με το οποίο αυτή αλληλεπιδρά. Η χρήση της ευρέως γνωστής εφαρμογής ChatGPT έχει σαφώς διευκολύνει το έργο της απονομής της Δικαιοσύνης σε μεγάλο βαθμό καθώς η εν λόγω εφαρμογή με τη δυνατότητα διεξαγωγής διαλόγου που παρέχει, δύναται να επεξεργάζεται, να ταξινομεί και να ερμηνεύει σύνθετα νομικά δεδομένα που εισάγει ο χρήστης και να παράγει σε μεγάλο βαθμό ορθό περιεχόμενο. Επίσης η εφαρμογή αυτή έχει τη δυνατότητα να αυτοεκπαιδεύεται με αποτέλεσμα συνεχώς να βελτιώνει τις παρεχόμενες υπηρεσίες της και να τελειοποιεί το περιεχόμενο της. Συγκεκριμένα, η «Τεχνητή Νοημοσύνη» προσφέρει σημαντική βοήθεια στο χώρο της Δικαιοσύνηςδιότι δύναται μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτων να προβεί σε εμπεριστατωμένη νομική έρευνα, να αναλύει περίπλοκες νομικές πληροφορίες, να διατυπώνει προβλέψεις σε αποτέλεσμα μιας εξελισσόμενης διαδικασίας και να συνεπικουρεί τους δικαστικούς λειτουργούς στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Μάλιστα στις ΗΠΑ στο σύνολο των ποινικών υποθέσεων και κυρίως για την προφυλάκιση ή την επιβολή ποινής στον κατηγορούμενο, χρησιμοποιούνται εργαλεία όπως το COMPAS (Correctional Offender Management Profiling for Alternative Sanctions), το οποίο παράγει αυτόματα το δικαστικό αποτέλεσμα. Σε αυτό το σημείο είναι εύλογο το ερώτημα αν η «Τεχνητή Νοημοσύνη» μπορεί να προκαλέσει μια «Τεχνητή Δικαιοσύνη», να αντικαταστήσει δηλαδή σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινη συμβολή με τις μηχανές τελειοποιημένων αλγορίθμων. Είναι γεγονός ότι η  τεχνητή νοημοσύνη έχει τη δυνατότητα να μετασχηματίσει ριζικά τη δικαστική διαδικασία αλλά ουδέποτε δεν θα μπορέσει να αντικαταστήσει τον ανθρωποκεντρικό ρόλο της Δικαιοσύνης. Αυτό διότι η διαμόρφωση της δικανικής κρίσης αποτελεί μια πολυσύνθετη διεργασία του Δικαστή και πρέπει να παραμένει ανεπηρέαστη ακόμα κι όταν βρίσκεται αντιμέτωπη με ανατρεπτικές τεχνολογικές προκλήσεις.

Ειδικότερα, η δικανική κρίση είναι μια διαδικασία αξιολόγησης αποδείξεων, εφαρμογής νομικών κανόνων και ηθικής στάθμισης. Βασίζεται σε ανθρώπινη ερμηνεία, διαίσθηση, εμπειρία και συναισθηματική νοημοσύνη. Ο ανθρωποκεντρικός ρόλος της δικανικής κρίσης εστιάζει στον άνθρωπο τόσο στον κατηγορούμενο όσο και στο θύμα, αλλά και γενικά στον πολίτη ως μέλος της κοινωνίας. Ο Δικαστής λοιπόν δεν υπηρετεί απλώς την εφαρμογή κανόνων, αλλά επιδιώκει τη δικαιοσύνη με βάση την αρχή της αναλογικότητας θέτοντας επίκεντρο τον άνθρωπο ως φορέα δικαιωμάτων και ως ηθική προσωπικότητα. Συνεπώς η επαναστατική εισβολή της ΤΝπρέπει να εξετάζεται με κριτική οπτική και να αντιμετωπίζεται με επιφύλαξηδιαφορετικά θα επιτευχθεί η συστηματοποίηση της δικανικής κρίσης με σοβαρές συνέπειες στη διαφύλαξη των δικαιωμάτων των πολιτών.

Σε ευρωπαικό επίπεδο η Ε.Ε έχει υιοθετήσει ένα πρωτοποριακό νομικό πλαίσιο για την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ), γνωστό ως Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI Act), ο οποίος τέθηκε σε ισχύ την 1η Αυγούστου 2024. Ο Κανονισμός αυτός αποτελεί την πρώτη διεθνώς προσπάθεια συνολικής ρύθμισης της ΤΝ. Καθιερώνει κυρίως ένα πλαίσιο που βασίζεται στη λογική του κινδύνου και προτρέπει τα κράτη μέλη να προβαίνουν στην ορθή χρήση των εργαλείων ΤΝ. Μάλιστα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Αποτελεσματικότητα της Δικαιοσύνης (CEPEJ) του Συμβουλίου της Ευρώπης έχει υιοθετήσει και την «Ευρωπαϊκή Χάρτα Ηθικής για τη χρήση της ΤΝ στα δικαστικά συστήματα η οποία καθορίζει αρχές όπως η μη διάκριση, η διαφάνεια και η ανθρώπινη εποπτεία στη χρήση της ΤΝ στη δικαιοσύνη.

Βέβαια το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) ήδη πριν την εφαρμογή των ως άνω είχε διαμορφώσει νομολογία για την ΤΝ κυρίως βάσει των κανόνων του GDPR, του ΧΘΔΕΕ και διεθνών συμβάσεων. Η πιο σημαντική ίσως απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) και την αυτοματοποιημένη λήψη αποφάσεων εκδόθηκε στις 7 Δεκεμβρίου 2023, στην υπόθεση C-634/21 (OQ κατά Land Hessen, SCHUFA HoldingAG). Αυτή η απόφαση αποτελεί ορόσημο για την ερμηνεία του Άρθρου 22 του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων (GDPR), το οποίο αφορά τις αποφάσεις που λαμβάνονται αποκλειστικά μέσω αυτοματοποιημένης επεξεργασίας, συμπεριλαμβανομένης της δημιουργίας προφίλ, και που παράγουν έννομα αποτελέσματα ή επηρεάζουν σημαντικά το υποκείμενο των δεδομένων. Για πρώτη φορά οι δικαστικοί λειτουργοί προέβησαν στην οριοθέτηση της εφαρμογής της ΤΝ και διατύπωσαν με σαφήνεια ότι τον τελικό λόγο στις αποφάσεις πρέπει να έχει ο άνθρωπος. Η υπόθεση λοιπόν αφορούσε την εταιρεία SCHUFA, έναν γερμανικό οργανισμό αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας, ο οποίος παρέχει σε τράπεζες και άλλους φορείς πιστοληπτικές βαθμολογίες (credit scores) μέσω αλγοριθμικής επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων. Ένας πολίτης, του οποίου η αίτηση για δάνειο απορρίφθηκε λόγω χαμηλής βαθμολογίας, ζήτησε πρόσβαση στα δεδομένα και τις μεθόδους υπολογισμού της βαθμολογίας του. Η SCHUFA αρνήθηκε να αποκαλύψει λεπτομέρειες, επικαλούμενη εμπορικό απόρρητο. Κατόπιν εξέτασης της περίπτωσης το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι η παραγωγή μιας πιστοληπτικής βαθμολογίας μέσω αυτοματοποιημένης επεξεργασίας, η οποία επηρεάζει καθοριστικά την απόφαση ενός τρίτου (π.χ. τράπεζας) να χορηγήσει ή όχι πίστωση, συνιστά αυτοματοποιημένη λήψηαπόφασης κατά το Άρθρο 22 του GDPR -το οποίο στοχεύει στην προστασία των ατόμων από αποφάσεις που λαμβάνονται αποκλειστικά με αυτοματοποιημένα μέσαχωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση-. Επίσης, επεσήμανε ότι ο οργανισμός δεν μπορεί να απαλλαγεί από τις υποχρεώσεις της βάσει του GDPR και ότι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να λαμβάνουν ουσιαστική πληροφόρηση σχετικά με τη λογική που διέπει την αυτοματοποιημένη επεξεργασία, ακόμη και όταν εμπλέκονται εμπορικά απόρρητα. Το ΔΕΕ λοιπόν έδωσε προβάδισμα στην ανθρώπινη παρέμβαση, τόνισε ότι οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες λήψης αποφάσεων εγκυμονούν κινδύνους για τα ιδιωτικά δικαιώματα των πολιτών και απέδειξε περίτρανα ότι η δικαστική εξουσία δεν αποδέχεται άκριτα τα αποτελέσματα των μηχανών.

Από την άλλη πλευρά η νομολογία της ελληνικής δικαιοσύνης σχετικά με την εφαρμογή της ΤΝ παραμένει ακόμα περιορισμένη δίχως να υπάρχει κάποιο ειδικό νομοθέτημα αλλά προβλέπεται η εναρμόνιση με το AI Act και η ίδρυση Εθνικής Αρχής ΤΝ. Οι βασικοί νομικοί άξονες προς το παρόν για τη διευθέτηση των ζητημάτων της ΤΝ σε εθνικό επίπεδο παραμένει ο νόμος GDPR, ο Ποινικός Κώδικας, η Νομοθεσία για τον Καταναλωτή και ο Νόμος 4727/2020 για την Ψηφιακή Διακυβέρνηση. Τέλος, σημαντική προσπάθεια εξέλιξης προς αυτήν την κατεύθυνση έγινε με την εκπόνηση της Εθνικής Στρατηγικής για την ΤΝ το 2021 η οποία προωθεί τις ηθικές αρχές και τη διαφάνεια στη λειτουργία των σύγχρονων εργαλείων τεχνολογίας.

Σε κάθε περίπτωση όμως τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο θα πρέπει να υιοθετηθεί ένα εξειδικευμένο ρυθμιστικό πλαίσιο για την ΤΝ το οποίο θα εξελίσσεται συνεχώς και θα εξισορροπεί την καινοτομία με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ήδη οι αποφάσεις του ΔΕΕ και οι πρωτοβουλίες όπως ο AI Act αποτελούν σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση.